کتاب دستنوشتههای احمد قاسمی: اسنادی از کمیته مرکزی حزب توده ایران گزیدۀ مجموعه‌ای است که خانم دلارام سروش در تیرماه ۱۴۰۰ برای تنظیم و انتشار در اختیارم قرار داد. این اسناد تصویر تازه‌ای از دامنۀ اختلافات کمیته مرکزی حزب توده ایران در دوره معینی از مهاجرت مسکو ارائه می‌دهند. تصویری که ما را با دیدگاه سران حزب در چگونگی نبرد قدرت در کمیته مرکزی یا آنچه “فراکسیونیسم”، “اغتشاش فکری”، “قلع‌وقمع تشکیلاتی” و “سلب حیثیت” از رهبری حزب نامیده شده است آشنا می‌سازد. تصفیه‌های درونی، قتل حسام لنکرانی و محمد مسعود و اختلاف نظر درباره برنامه فرار رهبران حزب از زندان قصر در آذر ۱۳۲۹ نیز در شمار مسائلی هستند که در دستنوشتههای قاسمی درباره صورت‌جلسات مذاکرات سران حزب توده از اکتبر ۱۹۵۴ تا سپتامبر ۱۹۵۵ و دسامبر ۱۹۵۶ تا ژانویه ۱۹۵۷ در مهاجرت مسکو به ثبت رسیده است
در همین اسناد که با گذشت پنجاه سال از مرگ قاسمی به همت خانم سروش از گزند روزگار در امان مانده‌اند، گزارشی از او درباره سیاست حزب توده در مسئله سوءقصد به شاه در بهمن ۱۳۲۷ وجود دارد که در نوع خود یگانه است. قاسمی در بررسی این رویداد به رابطه عبدالله ارگانی، عضو پیشین حزب توده با ناصر فخرآرایی، عامل سوءقصد به شاه و ارتباطش با نورالدین کیانوری پرداخته است. رویدادی که با ممنوعیت حزب توده تأثیری انکارناپذیر در سرنوشت آن حزب بر جای گذاشت
قاسمی از نام‌آوران حزب توده ایران بود. او با عضویت در هیئت تحریریه نامه رهبر، ارگان مرکزی آن حزب جایگاه ویژه‌ای در دستگاه تبلیغاتی حزب داشت. این جایگاه با عضویتش در کمیسیون تفتیش و بعدها در کمیته مرکزی و هیئت اجرائیه حزب توده ایران توان او را در شکل بخشیدن به سیاست‌های حزب دوچندان می‌کرد. نام قاسمی نخستین بار با ماجرای قیام افسران خراسان در مرداد ۱۳۲۴، هنگامی که مسئولیت کمیته ایالتی حزب توده را در گرگان بر عهده داشت بر سر زبان‌ها افتاد
قاسمی پس از سوءقصد به محمد‌رضا شاه در پانزدهم بهمن ۱۳۲۷، که ممنوعیت حزب توده و دستگیری و محاکمه سران آن حزب را به دنبال داشت، به ده سال زندان محکوم شد. او در آذر ۱۳۲۹، هنگامی که دوران محکومیتش را در زندان قصر می‌گذراند، همراه چند نفر از رهبران حزب از زندان گریخت. ماجرای گریز او و سران حزب از زندان و مهاجرت آنها به شوروی در شمار رویدادهای پرماجرایی است که چندوچون آن اینجا و آنجا، همچنان در هاله‌ای از راز و رمز پنهان مانده است
قاسمی پس از سیاست استالین‌زدایی نیکیتا خروشچف در کنگره بیستم حزب کمونیست شوروی در سال ۱۹۵۶ به انتقاد از آن سیاست پرداخت. او با رشد اختلافات میان چین و شوروی، به دفاع از سیاست حزب کمونیست چین که شوروی را به تجدیدنظر در اصول مارکسیسم‌ـ‌لنینیسم و رویزیونیسم خروشچفی متهم می‌کرد برخاست
در ادامه این روند، حزب توده در پلنوم یازدهم کمیته مرکزی، که در دی ۱۳۴۳ (ژانویه ۱۹۶۵) برگزار شد، او و غلامحسین فروتن عضو دیگر کمیته مرکزی را از آن تشکیلات اخراج کرد و عضویت عباس سقایی، عضو مشاور کمیته مرکزی را به حالت تعلیق درآورد. با اخراج آنان از حزب و پیوستن‌شان به تشکیلاتی که در رویارویی با حزب توده شکل گرفته بود و سازمان انقلابی حزب توده ایران در خارج از کشور نام داشت، فصل تازه‌ای در زندگی سیاسی قاسمی آغاز شد. فصلی که با سختی‌ها و دشواری‌های فراوان همراه بود
عضویت قاسمی، فروتن و سقایی در سازمان انقلابی دیری نپایید. آنان به دنبال اختلافاتی که به ویژه در ارزیابی از پیشینه و ماهیت حزب توده شکل گرفت و بازتابی از نبرد قدرت در تشکیلات تازه‌پای سازمان انقلابی بود در آذر ۱۳۴۵ (نوامبر ۱۹۶۶) از آن سازمان اخراج شدند
قاسمی و فروتن پس از اخراج از سازمان انقلابی در تیرماه ۱۳۴۶ (ژوئیه ۱۹۶۷) دست به تشکیل سازمان مارکسیستی‌ـ لنینیستی توفان زدند. دفاع از جمهوری توده‌ای چین و آلبانی جای ویژه‌ای در سیاست این تشکیلات مائوئیستی داشت. توفان چون سازمان انقلابی، آنچه را که مبارزه با تجدیدنظرطلبی در اصول مارکسیسم‌ـ لنینسیم و وفاداری به آموزه‌های لنین، استالین و اندیشه مائو تسه‌دون می‌نامید بر پرچم خود نوشته بود. قاسمی در بهمن ۱۳۵۲، هنگامی که ۵۸ سال داشت به سکته قلبی در مونیخ درگذشت
سه سال پیش با انتشار کتاب دلدادگی و عصیان، حاوی نامه‌های او به همسرش اعظم صارمی که روزگاری عضو رهبری سازمان زنان حزب توده بود، با جنبه‌های ناشناخته‌ای از دیدگاه قاسمی و جهانی که در آن می‌زیست آشنا شدیم. کتاب حاضر گذشته از صورت‌جلسات مذاکرات کمیته مرکزی حزب توده ایران در مسکو، به آثار قاسمی در زمینه سیاست، اقتصاد و ادبیات اختصاص دارد و تصویر همه‌جانبه‌تری از او در مقام یکی از رهبران مؤثر جریان چپ ایران به دست می‌دهد
چنان‌که پیش‌تر اشاره شد، این کتاب گزیده‌ای از مجموعه‌ای است که خانم سروش در چمدان کوچکی حاوی ۵۲ دفتر و شماری نوشته‌های پراکنده متعلق به قاسمی در اختیارم قرار داد. از این مجموعه دو دفتر به صورت‌جلسات مذاکرات کمیته مرکزی و یک نوشته به رویداد سوءقصد به شاه در پانزدهم بهمن ۱۳۲۷ اختصاص داشت. بقیه دستنوشتههای قاسمی درباره مسائلی بود که به نظر می‌رسد خلاصه‌ای از کتاب‌های گوناگون و مسائل طرح شده در کلاس‌های درس حزبی مسکو یا مطالعات شخصی او باشند. مسائلی درباره پاپ و کلیسا، بیزانس و قرون وسطی، مارکس، انگلس و سوسیالیسم علمی، انقلاب انگلستان و جنگ دهقانی چین، ادبیات و نویسندگان روس، لنینیسم و ماتریالیسم دیالکتیک، تاریخ شوروی و ساختمان حزب، گزارش استالین به کنگره چهاردهم حزب کمونیست شوروی، گزارش خروشچف در پلنوم ژانویه ۱۹۵۵ حزب کمونیست آن کشور و چند نمونه دیگر دربارۀ مسائل مارکسیسم، بورژوازی ملی و نقش طبقه کارگر در رهبری انقلاب که در این کتاب چاپ نشده است
درباره دو دفتر حاوی صورت‌جلسات مذاکرات کمیته مرکزی حزب توده در مسکو این توضیح ضروری است که دستنوشتههای قاسمی تنها خلاصه‌ای از آن صورت‌جلسات است. قاسمی در این دو دفتر هر کجا سخنی از یکی از رهبران حزب نقل کرده است، به صفحه‌ای در منبع دیگری ارجاع داده است. در مواردی نیز نظرات خود را در حاشیه آنها نوشته است. این نظرات را جداگانه در پانویس کتاب آورده‌ام
چنین به نظر می‌رسد که دو دفتر از دستنوشتههای قاسمی درباره صورت‌جلساتی که از آن یاد شد، تنها بخش کوچکی از مذاکرات رهبران حزب در نشست‌های مسکو باشد. اگرچه همین دو دفتر نیز کامل نیست. صفحه اول نخستین دفتر، “جزوۀ ۳، مستخرجاتی از صورت‌جلسه‌ها و قطعنامه‌ها و مراسلات” که با شماره یک آغاز شده است، دارای شماره مسلسل ۲۱۵ است. با توجه به این که این دفتر “جزوۀ ۳” نام دارد، می‌توان گمان کرد که دو دفتر دیگر نیز موجود بوده که در چمدان حاوی دستنوشتههای قاسمی نشانی از آنها نیست. شماره مسلسل ۲۱۵ نیز می‌بایست ارجاع به آن دو دفتر مفقوده باشد. خوشبختانه تمام مطالب عنوان شده در این دو دفتر با علامت گیومه مشخص شده و نقل قول‌های مستقیم است. از این‌رو با توجه به دقت و وسواسی که در نوشته‌های قاسمی به چشم می‌خورد، می‌توان گمان کرد آنچه در این دو دفتر از قول رهبران حزب توده نقل شده است، به‌رغم آنکه کامل نیست، دقیق و بدون کم‌وکاست باشد
گذشته از این، دستنوشتههای دیگری از قاسمی در زمینه سیاست، اقتصاد و ادبیات در چمدانی که از آن یاد شد موجود بود که برای نخستین بار در این کتاب انتشار می‌یابد. نامهٔ او به کمیته مرکزی حزب توده ایران در انتقاد از سیاست همزیستی مسالمت‌آمیز خروشچف در شوروی، نوشته‌ای درباره انقلاب مشروطیت، نقد مبارزه چریکی در ایران، مسئله احیای سرمایه‌داری در یوگسلاوی، و دو داستان کوتاه از قاسمی که پیش‌تر نیز منتشر شده و نایاب بودند برای آشنایی با آثار و دیدگاه او در این کتاب تجدید چاپ می‌شود
حمید شوکت
برلین، اکتبر ۲۰۲۲