نگاهی به گذشته و امکان گزینش‌های دیگر

نگاهی به گذشته و امکان گزینش‌های دیگر.

بی سبب نیست  حتی آنجا که به بهایی گران به داوری‌های قابل تاملی در نگاه به گذشته دست  یافته‌ایم، نمی‌انیم آنها را به دستمایه ای برای پیشیرد یا آنگونه که گفتید تعالی جامعه بدل کنیم. بازتاب چنین رخدادی در ذهنیت تاریخی ما که گسست وجه بارز آن است، معنای واقعی خود را در تکرار تاریخ، در تکرار نابخردی ها باز می یابد .

تلاش. از قطعه ای از کتاب در تيرس حادثه” که برای تزيين پشت جلد برگزيده شده چنين برمی آيد؛ نويسنده به خواننده اش بيدارباش می دهد تا خود را برای شنيدن روايت های ديگری ـ از وقايع يکسانی در گذشته ـ آماده کند. در پيشگفتار خود گفته ايد؛ پيش از اين تاريخ همروزگار ايران در پرتو نور و با جوهر «خدمت يا خيانت» نگاشته شده بود. پرتو اصلی که شما در اين اثر نه تنها برزندگی قوام السلطنه، بلکه بر دوره ای از تاريخ معاصرمان می افکنيد، کدام است؟

حمید شوکت. در این که قوام از شخصیت های برجسته تاریخ ایران است، کمتر کسی تردید کرده است. با این همه، آنچه تاکنون درباره او می دانستیم، بیشتر بر مبنای شایعه، بر مبنای تهمت و افترا استوار بود. مخالفانش هیچ گاه او را به خاطر پذیرش مقام نخست وزیری در تیرماه 1331 نبخشیدند. اقدامی که گویا به فرمان امپریالیست ها و با هدف از میان بردن دستاورهای جنبش آزای خواهانه مردم ایران صورت گرفته بود. موافقانش نیز در نهایت، از او به عنوان کسی که موفق گردید استالین را در مسئله آذربایجان “فریب” بدهد یاد کرده اند. جز این، چیز زیادی از زندگی قوام نمی دانستیم. هر چه بود، بیشتر دانستنی های پراکنده ای بود که گاه در حوزه خدمت و گاه در حوزه خیانت قابل بررسی هستند. اما هیچ یک از اینها نه تصویر همه جانبه ای از نقش و شخصیت او به دست می دهند و نه ارتباطی با آنچه تحت عنوان مقوله ای تاریخ فهمیده می شود، دارند. اگر بپذیریم که این نه تنها در مورد قوام، بلکه کم و بیش در مورد سایر شخصیت های تاریخی مان نیز صدق می کند، آن وقت پی می بریم که در این عرصه با چه کمبود بزرگی روبرو هستیم. صد سال از مشروطیت می گذرد و ما هنوز در مورد بسیاری از دولتمردانی که در سالهای دور و نزدیک سرنوشت تاریخی مان را رقم زده اند، یک بیوگرافی که ارزش اطلاق چنین عنوانی را داشته باشد در دست نداریم. دولتمردانی که تفاوت نمی کند، ستایش یا نفرین کرده باشیم. در عرصه های دیگر نیز کم و بیش چنین است .

نکته دیگر تلاش در راه ایجاد تعادل در نگاه تاریخی مان است. نگاهی که همه چیز را در نیک و بد این یا آن شخصیت خلاصه نکرده و از یک سویه نگری در ارزیابی گذشته پرهیز کند. تلاشی که توجه خود را معطوف به دریافتی از رخدادهای تاریخی معطوف سازد که وجه بارز آن، توجه به بغرنجی پدیده هاست و نه یافتن پاسخ های ساده و آسان بر پرسش های دشوار و پیچیده. چنین تلاشی به خودی خود به معنای دست یافتن به حقیقت نیست، هر چند که از ضروریات آن است . هدف من این بود که از چنین منظری به زندگی و زمانه قوام بنگرم .

گفته ايد؛ گذشته هنگامی به تاريخ بدل می شود که از کوره نقد عبور کند. هر نقدی که به تاريخنگاری جديدی بی انجامد، ناگزير متکی بر آگاهی های هم اکنونی است. بر بستر اين آگاهيها تصويرهای بازسازی شده جديدی از گذشته به عنوان تاريخ بدست داده می شود. پرسش اين است که چنين تاريخی حتا در نزديکترين صورت به وقايع گذشته، امروز چه تأثيری می توانند داشته باشند؟ مثلاً اين که ماه تير در اصل می بايست يا می توانست يادآور نقش مثبت احتمالی سياستهای قوام السلطنه در حل مسئله نفت باشد، چه چيزی را عوض می کند؟

شاید مهم ترین وجه آن، تلاش در راه جلوگیری از تکرار نابخردی های تاریخی باشد. من در آغاز کتاب در تیررس حادثه به مطلبی از کاپوشینسکی، نویسنده لهستانی اشاره کرده ام که گویای چنین درکی است. او می نویسد : ” اگر جهان همواره تنها با خرد اداره می شد، آیا اصولا تاریخی وجود می داشت؟”1 می دانیم که در فراز و نشیب تحولات اجتماعی و در زندگی ملت ها، شکست، ناکامی و نابخردی اجتناب ناپذیر است. اما آنچه فرصت های از دست رفته تاریخی، آنچه شکست، ناکامی و نابخردی را به تراژدی بدل می سازد، نه تنها این واقعیت که به هر حال، اینجا و آنجا اجتناب ناپذیر است، بلکه بیش از هر چیز، خودداری از نقد نقادانه آنهاست. نگاه به گذشته و بازبینی کارنامه تاریخی مان نیز از این بابت است که معنا می یابد. از این بابت که در کاوش و بررسی بی پروای گذشته و دستیابی به داده های تازه، راه آینده را هموار سازیم. راهی که با گام نهادن در آن، زمینه ای را فراهم سازیم تا از دردها و رنج های مان کاسته و از تکرار خطاهای مان جلوگیری کنیم. در چنین معنایی، باید ببینیم آیا در گذار تاریخ با امکانات دیگری نیز روبرو بوده ایم که به دلایلی از توجه بدان فروگذار کرده و موقعیت های مغتنمی را از کف نهاده ایم؟ و اگر چنین است، چه عواملی در این انتخاب موثر بوده اند و چگونه می توان در آینده از آن جلوگیری کرد؟ طبعا چنین دریافتی به معنای آن نیست که همواره حقایقی جاودانه را جایگزین حقایق جاودانه دیگر سازیم. بلکه این انتخاب ما را با امکانی روبرو خواهد ساخت که خود را از دور باطل تکرار تاریخ برهانیم و به حقایقی دست یابیم که هر چند برای همه و برای همیشه نیستند، اما بر کثرت گرایی استوارند .

در ميان بسياری از ايرانيان ـ حتا در ميان بخش بزرگی از سرآمدان آنها ـ نگاهی وجود دارد که همه چيز را در حوزه سياست در زير سايه رقابت و جدال بر سر قدرت ارزيابی می کند. در پرتو چنين نگاهی ـ و در زير سايه قدرت ستيزی ـ همه حوادث، سياستها و شخصيتها به يک ميزان رنگ می بازند. زيان چنين نگرشی به وقايع و چهره های تاريخی چيست؟

می دانیم که سیاست معنای واقعی خود را در نبرد قدرت باز می یابد. اما فروکاستن سیاست تنها به مقوله قدرت زیانبار است. در چنین نگاهی، نقش شخصیت ها و راهی که برای چیرگی بر دشواری های زودگذر یا ماندگار و یا تحقق ایده های اجتماعی پیش می کشند، به جدال و رقابت بر سر قدرت خلاصه می گردد. در این نگاه، بیش از آنکه جایگاه شخصیت ها و چهره های تاریخی را در طرح و برنامه اجتماعی آنان دریابیم، ویژگی های فردی و اخلاقی شان را ملاک سنجش قرار می دهیم که اگرچه با اهمیت هستند، اما کافی نیستند. حتی در این عرصه نیز، شعار و احساسات را جانشین منطق و خرد در قضاوت های تاریخی مان می سازیم. بازتاب چنین رفتاری در نگاه تاریخی مان چنین است که به جای کنکاش در اندیشه و کردار و تدبیر و درایت آنان در تحقق برنامه های اجتماعی، همه چیز را در پاکی و درستی یا ناپاکی و نادرستی شان خلاصه می کنیم. تا آنجا که اغلب شماری از معیارهای اخلاقی، که معصومیت وجه بارزی از آن را تشکیل می دهد، معیار ارزیابی و قضاوتی یک سویه قرار می گیرد. معیاری که دامنه سنجش آن در حوزه ایمان قابل تصور بوده و با خرد و سیاست در وجه امروزی آن بی ارتباط است. این اقدام هر چند در ظاهر از ارزشی معنوی برخوردار است، اما در نهایت به حذف عنصر مسئولیت در گذرگاه تاریخ می انجامد و در عمل شخصیت سیاسی را از تحقق وظیفه ای که برعهده اش نهاده شده است معاف می سازد. در چنین نگاهی، همه چیز در مظلومیت و بی پناهی شخصیتی محبوب یا در دسیسه ها ی استبداد و تباهی استعمار خلاصه می گردد. بازتاب چنین نگاهی در وجدان تاریخی ما چنین است که همواره برای شکست ها، یرای ناکامی ها و نابخری هایی که با آن روبرو بوده ایم، دیگران را مقصر بدانیم . دیگرانی که در خدمت استعمار، راه بهشت موعود، راه تعالی و سعادت مان را سد کرده و سرنوشت محتوممان را رقم زده اند .

اگر قرار باشد، نقد و بررسی گذشته در خدمت آينده ـ به معنای جلوگيری از تکرار نابخرديها ـ باشد، بايد بپذيريم؛ اولاً تاريخ مکان ارزيابی و قضاوت است. ثانياً در هر سنجش و قضاوتی، از جمله در باره گذشته معيار و ملاکهائی برای قضاوت وجود دارند که متکی بر دانائی های امروزيند . به قول رومن رولان: «انسان تنها پس از دانا نبودن دانائی را ياد می گيرد.» در اينجا بدون آن که بخواهيم درستی نکات فوق را مورد ترديد قرار دهيم، اما به نظر می آيد؛ در محدوه چنين نگرشی اين خطر وجود دارد؛ گويا تاريخنگاری تنها به ملتهای شکست خورده تعلق دارد. در صورتيکه پيشرفته ترين تاريخنگاری از آن پيشرفته ترين ملتهاست. آيا فکر نمی کنيد؛ در تاريخنگاری بايد مهم های ديگری را نيز جستجو کرد؟

بر همین اساس نمی بایست در نقد به گذشته، دانستنی ها و قضاوت های امروز را حقایقی جاودانه شمارد، چرا که هر یک از آنها در گذار زمان و در پی دستیابی به داده ها و آگاهی تازه قابل تغییر و تجدید نظر هستند. یی زونگتیان، محقق چینی پیرامون نگاه به گذشته می گوید: هر آنچه امروز رخ داده است، ریشه در گذشته دارد. او تاکید می کند که در نگاه یک ملت به گذشته خویش، توجه به خطاهایی که رخ داده است، بسیار با ارزش تر است تا آنکه همواره تنها بر افتخارات تکیه شود. اما باید اضافه کنم که پذیرفتن این اصل نمی بایست به معنای آن تلقی گردد که همواره گذشته را بر جایگاه اتهام نشانده و یا خود را در چنبره ی تاوان و کفاره ی خطاها محصور سازیم . کافی نیست تا در نگاه به گذشته و ارزیابی تحولات اجتماعی، نیک و بد اقدامات مان را از یکدیگر تشخیص دهیم و آنگاه به رسمی آشنا در قضاوت های تاریخی مان، همه چیز را در خدمت و خیانت این و آن جستجو کنیم. چنین اقدامی، جز ستایشی سرشار از غرور یا افسوسی استوار بر فرصت های از دست رفته بیش نخواهد بود. بلکه می بایست همان گونه که ابن خلدون در ترسیم پدیده تاریخ بر آن تکیه می کند، شناخت پدیده های تاریخی را، نه آنکه چگونه هستند، بلکه چرا چنان هستند که هستند دریافت. در چنین معنایی، نگاه به گذشته تنها از منظر آنچه رخ داده است صورت نمی پذیرد. تاریخ وظیفه ای به مراتب فراتر از ثبت حال و احوال ما و حفظ آن از ورطه ی فراموشی دارد. پس نمی توان مفهوم آن را تنها در ترسیم حوادت یا نقش شخصیت ها و روزگار سپری شده معنا کرد، چرا که تاریخ اگر چه با گذشته سرو کار دارد، با گذشته یکسان نیست. بازنگری و نقد نقادانه، وجهی مهم در شناخت از پدیده های تاریخی است و این مهم، همان گونه که اشاره کرده اید، اگر چه همواره اقدامی از منظر حال است، اما تنها در خدمت آینده است که معنا می یابد؛ آینده ای که به ریشه، مبنا و تبار تاریخی نیاز دارد .

در دستیابی به چنین رویکردی، استبداد و ذهنیت برخاسته از آن، مانع بزرگی به شمار می آید. کولاکوفسکی، فیلسوف لهستانی، در اشاره پرمعنای خود به ماهیت نظام های استبدادی و توتالیتر تاکید می کند که تاریخ همواره تاریخ فاتحان است. استبداد با ایجاد خلاء در ذهنیت تاریخی، افتخارات گذشته را وسیله ای در اثبات حقانیت و تداوم خود شمارده و با ارائه تصویری مخدوش و یک سویه از گذشته، تاریخی فرمایشی عرضه می کند که بر حقیقت های مطلق استوار است. آنجا که راهی برای قضاوتی مبتنی بر اسناد ومدارک ، مبتنی بر تکیه به پروندهای مهر و موم شده باقی نمی گذارند، هر رخدادی در لفافه ای از جار و جنجال و هیاهوی تبلیغاتی عرضه شده و بایگانی تاریخ جایگزین بازبینی آن می گردد. اما جنبه ناشناخته تر چنین واقعیتی در این نکته نهفته است که در استبداد، نه تنها فاتحان، که منادیان آزادی نیز گاه با تکیه بر حقانیتی برخاسته از معصومیتی خدشه ناپذیر، مدعی ارائه پرچمی بی لکه می گردند. آنان با چنین رویکردی، همه چیز را در ارتجاع و در دسیسه های استعمار خلاصه کرده و خود را از هر مسئولیتی پیرامون خطا ها و نابخردی ها مبرا می دانند. پس بیهوده نیست که در پی هر تحولی، حقایقی جاودانه را جایگزین حقایق جاودانه دیگر ساخته و در گذار از استبدادی به استبدادی دیگر، با شقاوتی تازه روبرو می گردیم. گویی تاریخ در تکرار بی سرانجام خود، تنها در دوری باطل است که معنا ی واقعی اش را باز می یابد .

اين روزها از سوی انگشت شماری از انديشمندانمان بر روی اهميت نظريه پردازی تاريخی تکيه می شود که اساساً و بيشتر به تميز ماهيت حوادث، تصميمات و اقدامات و درک نقش آنها در تداوم حيات جامعه می پردازد . منظرگاهی که فقدان آن در تاريخنگاری ما هنوز هم بشدت احساس می شود. اجازه بدهيد برای روشنتر شدن سخن؛ از اقدامات سياسی که شما آنها را به قوام نسبت می دهيد مثالی بياوريم؛ مسئله خلع سلاح مجاهدين يا خواباندن شورشهای گوناگون که به باری سنگين بر دوش دولت نوپای مشروطه بدل شده بود. چرا در جدالهای ما بر سر گذشته، چنين حوادث پر اهميتی تنها در محدوده بحث طرفداری يا مخالفت با حکومت وقت ماند وهرگز راهی به ژرفای بحث بر روی نقش امنيت اجتماعی و ابعاد مختلف آن برای تداوم سازنده حيات اجتماعی نيافت؟ با اين که جامعه ما دوره های نا امنی داخلی و خارجی بسياری را از سر گذرانده است، اما هنوز هم ما با نظرية تدوين شده معتبری در باره مفهوم «امنيت» و مسئولیت در قبال آن در ادبيات سياسی خود روبرو نيستيم .

نکته با اهمیتی را پیش کشیدید که نشان دیگری بر نگاه واژگونه ما در چگونگی تاریخنگاری مان است. اگر توجه کنیم که یکی از هدف های دولت های مشروطیت ایجاد امنیت و در مفهومی ایجاد دولت مدرن بود، اهمیت خلع سلاح مجاهدان و مقابله با شورش هایی که امنیت ایران را مورد مخاطره قرار داده بودند آشکار می گردد. خلع سلاح مجاهدان به عنوان مانع بزرگی بر سر راه ایجاد امنیت و شکل گیری چنین دولتی بود و چگونگی رویارویی با آن در شمار مهم ترین مسئله دولت های وقت و اعمال حاکمیت آنها قرار داشت. بعدها نیز در ماجرای خراسان و گیلان با همین موضوع روبرو بودیم. خلع سلاح مجاهدان هنگامی صورت گرفت که قوام در مقام وزیر جنگ کابینه مستوفی الممالک این وظیفه را برعهده دار داشت و ماجرای پارک اتابک پیش آمد. پایان بخشیدن به مسئله خراسان و گیلان نیز هنگام صدارت او و در روزگاری رخ داد که رضا خان عهده دار وزارت جنگ بود. اما می بینیم که هیچ یک از اینها نه تنها تاثیری درخور توجه بر ذهنیت تاریخی ما بر جای نگذاشته، بلکه آنچه کم و بیش در این عرصه به ثبت رسانده ایم، تصویری واژگونه از واقعیت های تاریخی را به دست می دهد. در روزگار پهلوی ها، اصولا توجه چندانی به این گونه مسایل نمی شد، چون هر صحبتی پیرامون مشروطیت، به اجبار محظوراتی را پیش می کشید که با ذهنیت استبدادی که با مشروطیت خوانایی نداشت در تعارض بود. اما اپوزیسیون نیز در واکنشی که بیشتر بر شعار تکیه داشت تا تعقل، اقداماتی را که در این عرصه، یعنی در عرصه ایجاد امنیت که از وجوه اساسی تشکیل دولت مدرن بود نادیده انگاشت و گاه فراتر رفت و آن را محکوم ساخت. اقداماتی که نمونه های برجسته آن را می توان در ماجرای خلع سلاح مجاهدان در پارک اتابک و یا آنچه تحت عنوان جنبش گیلان و آذربایجان به رهبری کلنل پسیان و کوچک خان شکل گرفت ملاحظه کرد. اپوزیسیون تا آنجا پیش رفت که با محکوم ساختن استبداد، بر کوشش هایی که در روزگار پادشاهی رضا شاه برای ایجاد امنیت و برپایی و استحکام دولت مدرن صورت گرفته بود نیز خط بطلان کشید. کوششی که بر یکی از مهم ترین خواست های انقلاب مشروطیت تحقق می بخشید. اپوزیسیون با تکیه بر رمانتیسمی انقلابی و واکنشی نابخردانه به بی اعتنایی پهلوی ها به وجوه آزادی خواهانه انقلاب مشروطه، تصویری واژگونه از تحولی ارائه داد که تحقق شماری از دستاوردهای آن را به ویژه در زمینه برپایی دولت مدرن می بایست از خدمات نظام پهلوی دانست. نمونه ای از این تصویر واژگونه در نگاه به گذشته را می توان در جشنی که به مناسبت صدمین سال انقلاب مشروطیت در کلن آلمان برگزار شده بود مشاهده کرد. در تبلیغاتی که به منظور دعوت به این جشن صورت گرفته بود، نه از روحانیت و کوشش های نمایندگان تجار نام چندانی در میان بود و نه از تقی زاده نشانی. همه چیز با اشاره ای گذرا به سرداران مشروطیت خاتمه می یافت و در مقابل همه جا با کوچک خان و مصدق روبرو بودیم. حال آنکه می دانیم سخن از نقش این دو در انقلاب مشروطیت از کمترین جدیتی برخوردار نیست. در مقابل نقش مصدق در ملی شدن نفت به مثابه ادامه انقلاب مشروطه حضوری چشمگیر داشت و این گمان را بر می انگیخت که بزرگداشت مشروطیت بیشتر بهانه ای برای پیشبرد مقاصد سیاسی است. اما اگر قرار بر این بود که مشروطیت را در تدوام آن جستجو کرد و از این منظر از مصدق و ملی شدن نفت سخن گفت، آن وقت چگونه می توان به اعتبار استبدادی که در دوره رضا شاه جریان داشت، از این واقعیت نیز چشم پوشید که شماری از خواست های اساسی مشروطیت در روزگار سلطنت او به تحقق پیوستند؛ و این همه نشانی دیگر بر آنکه چگونه منادیان آزادی نیز چون بانیان استبداد، با ایجاد خلاء و رویکردی یک سویه به تحولات تاریخی، بازنگری و نگاه به گذشته را از مفهوم واقعی آن تهی ساخته و خود مانعی در برابر آن هستند.

بر چنین زمینه ای، نگاه به مشروطیت، به عنوان بازنگری در رخدادی که سرنوشت تاریخی مان را رقم زده است مورد ملاحظه قرار نمی گیرد. بلکه تنها به عنوان ابزاری در جهت پیشبرد مقاصدی سیاسی که هر بار با تغییر برنامه و هدف به شکلی تازه عنوان می گردد، پیش کشیده می شود. اگر روزگاری بنا بر وحدت با روحانیت همه جا صحبت از کوشش های دوسید مشروطه در میان بود، امروز بنا بر مخالفت با آنچه در ایران جریان دارد، بی اعتنایی جایگزین اغراق در نقش روحانیت می گردد و از تقی زاده نیز به خاطر موقعیت اش در عصر پهلوی، نام و نشانی در خورتقدیر، آن هم در جشنی که ظاهرا به منظور بزرگداشت صدمین سال مشروطیت برپا شده بود به چشم نمی خورد. پس بی دلیل نیست که در نگاه واژگونه تاریخی مان که بر اساس ملاحظاتی ایدئولوژیک شکل گرفته است، تحولات و رخدادهای تاریخی را از معنای واقعی آن تهی ساخته و در جهت دستیابی به منافع سیاسی، استفاده ابزاری را جایگزین بازنگری و نگاه نقادانه به گذشته می سازیم .

با چنين نگاهی به تاريخ همروزگارمان مسلماً طرفداران دکتر مصدق نه لطفی تا کنون به وی کرده اند و نه عنايتی به ضرورتهای پيشبرد و پيشرفت کشورمان. از آنچه شما در باره «نياز آينده به ريشه، مبنا و تبار» می گوئيد، برداشتی که به ذهن متبادر می شود، تکيه بر اهميت ديگری از تاريخنگاری وتداوم تاريخی و به معنای يافتن «جای پاهائی» استوار در گذشته برای حرکت به سوی آينده است، که اين مستلزم نه تنها نقد گذشته بلکه آگاهی به ضرورتها و الزامات پيشبرد و تعالی جامعه در معنای کنونی آن است. اگر چنين برداشتی از گفته شما جايز باشد، لطفاً در پاسخ به پرسش آخرمان در اين گفتگو بفرمائيد؛ با نگاهی که شما به دوره ای مهم از تاريخ کشورمان و به منظور بررسی زندگی قوام السلطنه به عنوان يکی از سياستمداران برجسته تاريخ مشروطيت، انداخته ايد، مهمترين و استوارترين «جای پاهائی» که امروز می توان بر آنها ايستاد کدام است؟

 ببینید درباره مصدق و قوام گفتنی بسیار است. نکته ای که مدافعان مصدق نمی خواهند بپذیرند بیش از هر چیز به شکست او مربوط می گردد. آنها نمی پذیرند که شکست مصدق تا حدودی به خود او و سیاست های نادرستی که در پیش گرفت مربوط می گردد. آنها او را فارغ از هر خطایی می شمارند. هر چه شده است، گناه شاه، آیت الله کاشانی، حزب توده و انگلیس و آمریکا بوده است. این البته ساده ترین نوع دفاع از مصدق و همزمان بی حاصل ترین آن است که جز کیش شخصیت و معصومیتی استوار بر افسون و افسانه زمینه دیگری ندارد. اقدامی است مبتنی بر حقایقی متوسط، برای اذهان و ذهنیتی متوسط. آنها از مصدق اسطوره ای ساخته اند و با اسطوره هم کاری نمی شود کرد. نمی توان همواره، همه چیز را برای همه توضیح داد.

در مورد قوام، آنچه پیرامون شخصیت او قابل توجه به نظر می آید، نگاه ویژه اش به سیاستی است که در آلمانی به آن “رئال پولیتیک” می گویند و در برخی از زبان های دیگر نیز به همین لفظ و مفهوم پذیرفته شده است. قوام را می توان استاد مسلم سیاستی فارغ از مبانی و قراردادهای از پیش ساخته و پرداخته شناخت. سیاستی فارغ از ملاحظات ایدئولوژیک که بر انعطاف و واقع گرایی استوار بوده است. اما نکته اصلی که توجه بدان کمتر مورد عنایتی جدی قرار گرفته است، فراتر از نگاه ما به سیاست قوام و مصدق است.

یکی از دشواری های اساسی ما گسستی است که در تاریخنگاری مان با آن روبرو هستیم. در این عرصه، از همه چیز صحبت در میان است. از خدمت و خیانت دولتمردان مان، از نقش و دسیسه های استعمار و از نیک و بد این یا آن حادثه. اما از تداوم تاریخی، از آگاهی و ضرورت ها و ملزوماتی که بدان اشاره کردید، سخن چندانی در میان نیست. پس بی سبب نیست که حتی آنجا که به بهایی گران به قضاوت های قابل تاملی در نگاه به گذشته دست یافته ایم، نمی توانیم آنها را به دستمایه ای برای پیشیرد یا آنگونه که گفتید تعالی جامعه بدل کنیم. بازتاب چنین رخدادی در ذهنیت تاریخی ما که گسست وجه بارز آن است، معنای واقعی خود را در تکرار تاریخ، در تکرار نابخردی ها باز می یابد. تا آنجا که هر نسلی در هر اقدام تاریخی، به اجبار همه چیز را از نو تجربه کرده و بی تاریخ یا با تاریخی فرمایشی به رویارویی با مخاطراتی می شتابد که شناخت چندانی از چند و چون آن ندارد. گویی گسست آن پدیده ای است که با جان سختی بسیار، بیش از هر چیز تداوم خود را در وجدان تاریخی مان حفظ کرده است. گویی تداوم و ماندگاری با تبار سرکش قبیله ای مان که همه چیز را در تاخت و تاز خلاصه کرده و سرانجام خود را چون تکراری مکرر در آتش و خاکستر بازیافته است، سرسازگاری ندارد. اما باید دید چرا چنین است و چه راهی برای خروج از دور باطل گسست و دستیابی به آگاهی و تداوم تاریخی در اختیار داریم؟ شاید شما نیز با من هم عقیده باشید که در بسیاری از عرصه ها، هنوز تصویر روشنی از آنچه گذشته است در اختیار نداریم و یا آنچه داریم در هاله ای از افسون و افسانه پنهان است. روشن است در چنین وضعیتی، سخن از یافتن جای پایی استوار برای حرکت به سوی آینده غیرممکن است. اما چون از قوام و مصدق سخن به میان آمد، می خواهم با اشاره به ماجرای سی تیر از نمونه ای یاد کنم تا شاید شاهدی بر این ادعا باشد. شاهدی بر این ادعا که در سه عرصه بس مهم، یعنی هم در عرصه آگاهی بر آنچه رخ داده است، هم در عرصه نقد و بازبینی گذشته و هم در عرصه راهیابی یا آنچه شما حرکت به سوی آینده می خوانید با هزار و یک گرفتاری روبرو هستیم. البته سی تیر تنها یک نمونه است و می توان از نمونه های دیگری نیز یاد کرد.

یکی از جوانب برجسته در داوری تاریخی ما پیرامون شخصیت قوام، مسئله غیرقانونی بودن نخست وزیری او در تیرماه 1331 است. تصویری که قوام را عامل کشتار مردم دانسته و در وجدان تاریخی مان تصویری بس منفی از او بر جای نهاده است. اما مگر نه اینکه مصدق به عنوان قهرمان “قیام سی تیر” با صراحتی غیر قابل انکار در دادگاه نظامی، دولت قوام را دولتی قانونی خوانده و بر اقدام نظامیان در آن روزهای سرنوشت ساز صحه گذاشته است؟2  پس چگونه است که نسبت به چنین اعترافی، هر چند که با مکثی توجیه ناپذیر ابراز شده است، بی اعتنا مانده و همچنان بر طبل کج فهمی ها می کوبیم؟ در همین ارتباط می توان نمونه های دیگری را نیز چون نقش بی همتای آیت الله کاشانی پیرامون سازماندهی واقعه سی تیر که به سقوط قوام و بازگشت مصدق به قدرت منجر شد بر شمارد. واقعیتی که در نگرشی یک سویه و آغشته به ملاحظات ایدئولوژیک منکر گشته و یا از نظر دور داشته ایم. تا اینجا هنوز از آنچه در گذشته رخ داده است غافل مانده ایم و می دانیم که از این نمونه ها فراوانند. مورد دوم یا گام بعدی که خود مستلزم آگاهی همه جانبه به رخدادهای گذشته است، نقد و بازبینی رخدادهای تاریخی است.

حال اگر بر سر همین واقعه سی تیر باقی بمانیم، می بایست با آگاهی از اعتراف مصدق به قانونی بودن دولت قوام، ماجرا را دستکم در ارزیابی از نقش مصدق و نگاهی که به واقعه سی تیر دارد، از منظر دیگری مورد توجه قرار دهیم. مصدقی که روزگاری در بزرگداشت سی تیر”مراتب تکریم و احترام قلبی خود را به روح پاک این سربازان مجاهد راه حریت و آزادی تقدیم” می کند و آن را نشانه ای می خواند که طی آن “افراد بی اراده و سست عنصر و هم چنین خیانت کاران به مصالح ملی و دست نشاندگان اجنبی از آن آلوده و رسوا بیرون آمدند “3 و روزگاری دیگر در سلب مسئولیت از آنچه رخ داده است، به دفاع از قانونی بودن دولت قوام برمی خیزد و اقدام نظامیان در آتش گشودن بر روی مردم را انجام وظیفه شمارده و آنان را از هر خطایی مبرا می داند.

تا اینجا، با تکیه بر اظهارات مصدق و توضیح نقش او در ماجرای سی تیر، کوششی در جهت بازبینی پرونده های مختوم گذشته و نقد و بازنگری انجام گرفته است که جوانبی از آن را در کتاب در تیررس حادثه بر رسیده ام. یعنی در نهایت تصویری، اگر چه غیر متعارف از آنچه در گذشته با آن روبرو بوده ایم، ترسیم کرده ام. هر چند که می دانم همین اقدام هزار و یک اتهام در پی داشته است. حال آنکه کاوش در اسناد و مدارک و رویکردی نقادانه به آنچه رخ داده است از وجوه ضروری بررسی تاریخی شمرده می شود. اما مورد سوم، یعنی آنچه به کار آینده می آید و اساس را تشکیل می دهد، اشراف بر این حقیقت است که چرا در نگاه به گذشته، چنین رویکردی داریم؟ اینجا به گفته ابن خلدون باز می گردیم که می بایست پدیده های تاریخی را نه آنکه چگونه هستند، بلکه چرا چنان هستند که هستند باز یافت. اینکه به آنچه واقعا در سی تیر جریان داشته است بی اعتنا مانده و با گذشت بیش از نیم قرن نیز اعتراف مصدق را نادیده می انگاریم، مطلب بس مهمی است. اما کاوش و جستجو در یافتن زمینه ها و پیشینه های چنین اقدامی که جز قلب تاریخ معنای دیگری نمی توان بر آن یافت، در شناخت از چگونگی گسست در ذهنیت تاریخی مان از اهمیتی به مراتب بیشتر برخوردار است. اهمیتی که کشف دلایل آن، راه آینده و راه تداوم در آگاهی تاریخی را هموار می سازد. آینده ای که خود به ریشه، مبنا و تبار تاریخی نیاز دارد. وگرنه مصدق یا هر شخصیت دیگری را بر جایگاه اتهام نشاندن و حقایقی جاودانه را جانشین حقایق جاودانه دیگر ساختن، گرهی از کارمان نمی گشاید و جز انتقام و کینه توزی با خود و گذشته تاریخی خود حاصل دیگری در بر نخواهد داشت. باید دید چرا قوام، مصدق یا کاشانی در سی تیر چنان کردند که کردند و با گذشت بیش از پنجاه سال این واقعه، رویکرد ما بدان نشان از کدام پیشینه، نشان از کدام گسست یا تداوم در ذهنیت و وجدان تاریخی مان دارد؟ تازه پس از همه ی این مقدمات است که باید دید آیا در رخدادهای تاریخی چون رخداد سی تیر با امکان و انتخاب دیگری نیز روبرو بوده که از آن غفلت کرده ایم و اگر چنین است چه عواملی در این اقدام موثر بوده اند؟ باید دید چنین انتخابی ریشه در کدام پیشینه و گذشته تاریخی دارد؟ چرا از انتخابی روی برتافته و به انتخابی دیگر دل سپرده ایم و نقش هر یک در شناخت از گذشته تاریخی مان، نشان کدام گسست یا تداوم به شمار می آید؟ آیا مقدر چنین است که به کفاره خطاها و نابخردی ها، همواره با دور باطل تکرار تاریخ، با سرنوشتی محتوم روبرو باشیم؟ اینجاست که به آگاهی تاریخی و به ضرورت ها و الزامات پیشبرد و تعالی جامعه در مفهوم امروزی آن دست پیدا خواهیم کرد.

آقای شوکت ممنون از شما و به امید ادامه گفتگو در آینده نزدیک.

تلاش آنلاین، نگاهی به کتاب در تیررس حادثه در گفتگویی با نویسنده اثر گفتگو با حمید شوکت

http://talashonline.com/goftogu/matn_91_1.html

1Ryszard Kapuschinski, Meine Reisen mit Herodot, Seite, 124

2- برای آگاهی از چگونگی نظر مصدق در دادگاه نظامی بنگرید به: مصدق در محکمه نظامی، به کوشش جلیل بزرگمهر، جلسه سی و چهارم، ص 77 ؛ حمید شوکت، در تیررس حادثه: زندگی سیاسی قوام السلطنه، تهران: نشر اختران، صص 303-301

3- نطق رادیویی مصدق به مناسبت نخستین سالگرد سی تیر در 29 تیرماه 1332، کیهان، شماره 10761. پنج شنبه 28 تیر 1358. ص 5