تاریخ‌نگاری زیر سایۀ حزب توده
کتابشناسی تاریخِ حزب توده ایران در گفتگو با حمید شوکت
اندیشه پویا . شماره 69
مهر 1399
1- نزدیک به هشتاد سال از تاسیس حزب توده ایران می‌گذرد و تاکنون ده‌ها جلد کتاب و مقاله در بررسی کارنامه تاریخی این حزب نوشته شده است. از میان این آثار می‌توان به جزوه‌های مختلفی اشاره کرد که تاریخ‌نگاری داخلی این حزب هستند و با هدف تشریح وقایع تاریخی مانند بحران آذربایجان، نهضت نفت، کودتای ۲۸ مرداد و نقش حزب توده در آنها نوشته شده‌اند. مثلا جزوه درباره ۲۸ مرداد که در سال‌های بعد از ۲۸ مرداد نوشته شد و خلیل ملکی در جزوه‌ای (درس ۲۸ مرداد از لحاظ نهضت ملی و از لحاظ رهبران حزب خائن توده) به آن پاسخ داد. در دهه پنجاه نیز از جمله می‌توان به کتاب مشهور گذشته چراغ راه آینده، یا جزوه تجربه ۲۸ مرداد نوشته جوانشیر اشاره کرد که در صدد روایت تاریخ حزب توده و نقش این حزب در وقایع مهمی همچون ۲۸ مرداد بودند. اهمیت این قبیل نوشته‌ها و جزوه‌ها، در تاریخ‌نگاری حزب توده چیست؟ آیا می‌توان اعتباری برای آنها در تاریخ‌نگاری حزب توده قائل بود یا این آثار تنها نمونه‌هایی برای اینگونه تاریخ ننوشتن محسوب می‌شوند؟
درباره حزب توده با شماری کتاب و مقاله روبه‌رو هستیم که هر یک به گوشه‌هایی از تاریخ آن حزب اختصاص دارند و همان طور که اشاره کردید نقش و سیاست حزب توده را در گره‌گاههای حساس تاریخ آن حزب بررسیده‌اند. آثاری گاه خواندنی که با بررسی جنبه‌های گوناگونی از تاریخ حزب توده راهی به شناخت همه‌جانبه‌ترما از سرشت و سرنوشت آن حزب گشوده‌اند.اما به رغم نقش با اهمیتی که حزب توده از شهریور 1320 به این سو در رویدادهای سیاسی ایران داشته است، آثار قابل توجهی که مجموعه تاریخ آن حزب را از آغاز تا پایان مورد بررسی قرار داده باشند اندک هستند. در این زمینه، آثار محققانه‌ای چون ایران میان دو انقلاب یرواند آبراهامیان و مدرنیته، شبهه و دمکراسی اصغر شیرازی که در دسترس خواننده فارسی‌زبان قرار دارند انگشت‌شمارند.
در بررسی تاریخ حزب توده و گستردگی دامنه آثاری که از آنها نام بردید باید چند موضوع را درنظر گرفت. نخست کتاب‌ها و مقاله‌هایی که از دیدگاه دفاع از سیاست آن حزب نوشته شده و اغلب جز توجیه اندیشه و کردار حزب توده هدف دیگری نداشته‌اند. اینگونه آثار چون جزوه درباره ۲۸ مرداد یا خاطرات اردشیر آوانسیان و آنچه عبدالصمد کامبخش با عنوان نظری به جنبش کارگری و کمونیستی در ایران نوشته است، از این بابت اهمیت دارند که ما را با ذهنیت نظریه‌پردازان و کارگزاران آن حزب آشنا می‌کنند و از این منظر قابل اعتنا هستند. از سویی دیگر، کتاب‌هایی نیز چون گذشته چراغ راه آینده است به بررسی تاریخ حزب توده پرداخته‌اند که داعیه دیگری دارند. کتابی که سال‌ها اثری انتقادی درباره حزب توده به شمار می‌آمد و با اقبال گسترده‌ای روبه‌رو بود. آن کتاب به رغم شهرتی که یافته است، با همان ذهنیت “توده‌ای” یا در واقع همان دریافتی نوشته شده که ظاهرا به انتقاد از آن برخاسته است. گذشته چراغ راه آینده است نمونه خوبی است برای آنکه چگونه “نباید” تاریخ نوشت. درباره درس ۲۸ مرداد از لحاظ نهضت ملی و از لحاظ رهبران حزب خائن توده ملکی یا سایر آثار او ماجرا جز این است و بررسی آن به تعمق بیشتری نیاز دارد که به آن خواهم پرداخت.